Gökçen Oğan, ORSAM Avrasya Danışmanı
Orta Asya coğrafyasında hem Rus hem Amerikan askeri üssüne ev sahipliği yapan Kırgızistan, 2014 yılı itibariyle bu özelliğini kaybediyor. Amerikan askeri üssü olan Manas’ın faaliyetine ilişkin anlaşmanın 2014’de bitmesi ve Kırgız makamlarınca uzatılmayacağına dair kararın açıklanması nedeniyle boşaltılmaya başlandı.(1) Üssün Romanya’ya taşınması ile birlikte Rusya’ya ait olan Kant Askeri Üs’sü Kırgızistan’da faaliyet gösteren tek yabancı üs olarak kaldı.
Manas Askeri Üssünün boşaltılmasına yönelik verilen karar ve üssün taşınması hem Kırgızistan’ın komşuları ile ilişkileri hem de ABD’nin Orta Asya politikası açısından sonuçlar doğuracak nitelliktedir. Manas Üssü 2001 yılından beri faaliyette olup, Amerika’nın 11 Eylül sonrasında dünyanın çeşitli yerlerinde kurduğu 11 üsten biridir. Kuruluş amacı Afganistan’da o dönem başlatılan operasyona lojistik destek sağlamaktır. “Uluslararası terörizmle” mücadele kapsamında talep edilen üs, Kırgızistan tarafından böylesine meşru bir temele hizmet ettiği gerekçesiyle rahatlıkla kabul edilebilmiş, işaret edilen meşru temel Moskova ve Pekin’in de sessiz kalmasına neden olmuştur. Kırgızistan, diğer Orta Asya Cumhuriyetleri gibi ABD’nin Afganistan operasyonuna verilen her türlü desteğin ilişkilerin gelişmesinde önemli bir katkı sağlayacağını düşünmüştür. Bölgeye ABD’nin girişi Kırgızistan açısından diğer büyük ortaklarını da dengeleme şansı olarak görülmüştür. Üs sayesinde elde edilecek kira geliri dışında, ekonomik ve ticari bir takım ayrıcalıkların kapısının aralanacağı öngörülmüştür.(2) Komşularının aksine doğal kaynaklar bakımından nispeten şanssız olan Kırgızistan, bir bakıma oyuna stratejik konumunu pazarlayarak dâhil olmaya çalışmıştır. Kırgızistan’da bulunan Amerikan üssü her ne kadar Afganistan operasyonu kapsamında olduğu iddiasıyla kurulsa da Moskova ve özellikle Pekin tarafından kendilerini çevreleme politikasının bir aracı olarak değerlendirilmiştir. Üssün kurulmasında sessiz kalan iki önemli merkez, anlaşmaların uzatılmasına sert tepki vermiş hatta Şanghay İşbirliği Örgütü platformunda da konunun ele alınmasını ve Amerikan askeri varlığının bölgeden çekilmesini talep eden ortak görüşün ortaya çıkmasını sağlamışlardır.
Üssün boşaltılmasına yönelik talepler 2001’den beri var olmasına rağmen, anlaşmanın uzatılmayacağına dair adımı Devlet Başkanı Atambayev seçilmesinin hemen ertesinde atmıştır. Ülkede siyasi istikrarın sağlanmasının ön şartlarından birinin Moskova ile yakın ilişkiler kurulması gerektiğini bilen Atambayev bu mecrada politikalar belirlemeye dikkat etmektedir. Üstelik Manas personelinin Kırgızistan’da yarattığı istenmeyen adli vakalar da Kırgız halkının tepkisini kabartmış ve Atambayev’in kararlarının gerekçelerinden birisi olmuştur. Bu noktada belirtilmesi geren bir başka husus Kant askeri Üssünün ülkede kalmasına yönelik uzatma kararının alındığı ve Rusya’nın üssü 2017 sonrasında da 15 yıl kullanımına izin veren uzatma kararının verildiğinin altı çizilmelidir.(3) Uzatma kararı ayrıca Rusya’nın Kırgızistan’ın kendisine olan 500 milyon Dolarlık borcunu da silmesine vesile olmuştur.(4)
Atambayev’in Manas konusundaki kararının bir başka gerekçesi üssü kendi ifadesiyle “ülkesinin güvenliği açısından tehlikeli” olarak görmesidir. Afganistan’dan çekilmenin başlaması Orta Asya Cumhuriyetlerinin güvenlik kaygılarını artırmaktadır. Afganistan’ın halen kendi güvenliğini sağlayamayacak durumda olması, tehdidin yayılma ihtimalini beraberinde getirmekte, bu durum en çok komşularını tedirgin etmektedir. Bu kapsamda Kırgızistan ülkesinde Amerikan üssünün kendisini ana hedeflerden birisi haline getireceğini öngörmektedir.
Afganistan’da çekilme sonrası senaryolar Orta Asya Cumhuriyetleri açısından Rusya’nın güvenlik şemsiyesinin daha da önem kazanmasına neden olmaktadır. “Geleneksel ortaklığa” vurgunun son dönemde artışının altında ayrıca Rusya’nın Kırgız ordusunun modernizasyonu konusunda yaptığı çalışmalar yatmaktadır.(5) Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü ve Şanghay İşbirliği Örgütü’nün aktif üyesi olan Kırgızistan, bu bağlamda “güvenliğini” Rusya’ya teslim etmeyi seçmiş görünmektedir.
ABD açısından bakıldığında Orta Asya’da böylesine stratejik bir üssün boşaltılması önemli bir kayıptır. Stratejik konumları göz önünde bulundurulduğunda üssün taşındığı Romanya Amerikan çıkarları açısından Kırgızistan’daki üssün karşılığı olamaz. 2014 sonrası yalnızca bölge devletlerini değil Washington yönetimi de oldukça fazla endişelendirmektedir. Afganistan’dan bölgeye ve dünyaya yayılacak yeni tehditler kadar, bölgenin tamamen askeri etkisine girmesini de istemeyen ABD’nin bu kapsamda yeni ittifak arayışlarına girdiği ve Özbekistan’ın en güçlü adaylardan biri olduğu da değerlendirilmektedir.(6) Bu kapsamda kısa vadede Taşkent Washington hattının yeni gelişmelere gebe olduğu ifade edilebilir.
(1) “US begins shifting Afghan logistics hub from Kyrgyzstan to Romania”,
Russia Today, October 18, 2013,
http://rt.com/news/afghan-hub-romania-kyrgyzstan-397/.
(2) Başlangıçta Manas askeri üssü için ödenen kira yıllık 17 milyon dolardır. Üssün
kapatılacağı tehdidi ile yapılan pazarlıklar sonucunda bu rakam Eski Devlet Başkanı
Bakiyev döneminde yıllık 60 milyon dolar kira ödemektedir.
(3) “Kırgızistan, Rusya ile askeri üs anlaşmasını onayladı”, Rusya’nın Sesi, 13 Aralık 2012, http://turkish.ruvr.ru/2012_12_13/Kirgizistan-Rusya-askeri-us/.
(4) “Russian ally Kyrgyzstan sets U.S. air base closure deadline”, Reuters, http://www.reuters.com/article/2013/06/20/us-kyrgyzstan-usa-base-idUSBRE95J0I620130620,
20 Ekim 2013,
(5) “Rusya Kırgızistan ve Tacikistan’ı Silahlandırıyor”, Haber Rus, 6 Kasım 2012, http://haberrus.com/bos/2012/11/06/rusya-kirgizistan-ve-tacikistani-silahlandiriyor.html.
(6) Jeffrey Mankoff, “United States and Central Asia After 2014”,
A report of The CSIS Russia and Eurasia Program, January 2013.
http://csis.org/files/publication/130122_Mankoff_USCentralAsia_Web.pdf
