Gabon’un siyasi tarihinde tarihsel bir kırılma anı olarak kayda geçen 2023 yılındaki askerî darbe, yalnızca bir iktidar değişimi değil aynı zamanda yarım yüzyılı aşkın bir süredir ülkeyi yöneten Bongo hanedanlığının sona ermesini de beraberinde getirmiştir. Cumhuriyet Muhafızları Komutanı Brice Oligui Nguema’nın liderliğinde gerçekleşen bu müdahale hem iç iktidar çatışmalarının bir sonucu hem de halkın otoriter yönetime karşı biriken hoşnutsuzluğunun yansıması olarak değerlendirildi. İki yıllık geçiş sürecinin ardından 2025’te düzenlenen cumhurbaşkanlığı seçimleri ise ülkenin yeniden sivil yönetime geçişi açısından önemli bir dönüm noktası teşkil etti. Ancak bu seçim süreci, anayasal düzenlemelerle pekiştirilen kişisel iktidar stratejileri ve muhalefetin sınırlanması nedeniyle demokratik normlar açısından ciddi soru işaretleri barındırmaktadır. Nguema’nın ezici bir farkla seçimleri kazanması, demokratikleşme sürecine yönelik umutları pekiştirmekten ziyade otoriter eğilimlerin kurumsallaştığı yeni bir döneme işaret etmektedir. Gabon’un bu yeni dönemde karşı karşıya olduğu temel mesele zengin doğal kaynaklara rağmen süregelen yolsuzluk, ekonomik kırılganlık ve toplumsal eşitsizlik sarmalından nasıl çıkacağı sorusudur.
2023 Askerî Darbesi ve Nguema Dönemi
2023 yılında gerçekleşen darbeyi yöneten Brice Oligui Nguema, Cumhuriyet Muhafızlarının komutanıydı ve o dönemki Gabon Cumhurbaşkanı Ali Bongo’nun da kuzenidir. Kendisi de Bongo ailesi ile yakın temasta olmasına ve bir noktada Bongo ailesi ile akrabalığı bulunmasına rağmen Nguema’nın neden ülkede bir darbe gerçekleştirdiği merak konusu olmuştu. Nguema’nın Bongo ailesi ile ilişkisine dair darbeden önceki süreçte bazı söylentiler ortaya çıkmıştı. Buna göre Nguema’nın Ali Bongo’nun ailesi özellikle de Ali Bongo’nun eşi Sylvia ve oğlu Noureddin ile gerginlik yaşadığı ile ilgili söylentiler medyada yer almıştı. Aileye yakın kaynakların Le Monde gazetesine verdikleri bilgilere göre Nguema, oldukça nüfusa sahip Sylvia ve babasının 2018’de felç geçirmesinin ardından gücünü arttıran Bongo’nun oğlu Noureddin ile çatışma hâlindeydi. Dolayısıyla kendi içlerinde yaşadıkları bu güç mücadelesinin ülkede bir darbe yaşanmasında etkisi olabileceği ihtimal dâhilindedir. Fakat bu güç rekabetinin yanı sıra halkın uzun yıllar iktidarı elinde tutan Bongo yönetiminden duyduğu hoşnutsuzluğun da darbe üzerindeki etkisi göz ardı edilmemelidir. Nitekim Nguema, Ali Bongo hükûmetine ve Gabon’u 56 yıldır yöneten Bongo ailesine yönelik halkın duyduğu hoşnutsuzluğu arkasına alarak mevcut sorunları değiştirme iradesine sahip bir lider profili çizmeye çalışmıştır.
Ağustos 2023’te darbeyi gerçekleştirdikten sonra ülkede ivedilikle yeni yasa ve politikalar gerçekleştiren Nguema’nın, seleflerinden çok da farklı bir tutum benimsemediği görülmektedir. Eylül 2023’te kendisini geçiş dönemi başkanı ilan etmesinin ardından senato ve Ulusal Meclis’in üçte ikisine kendisine sadık kişileri atamış, anayasa mahkemesinin 9 üyesinin tamamını atamış, 2024 yılında 200 siyasi partinin yasaklandığı ve ordunun artan rol oynadığı ulusal diyalog sürecine öncülük etmişti. Bu süreç ile ordu mensuplarının siyasi makamlara aday olmasının önü açılmıştı. Bunlarla yetinmeyen Nguema, başbakanlık mevkiini kaldırmış, cumhurbaşkanlığı süresini 7 yıla çıkarmış, iki turlu seçim sistemini kaldırarak böylece gerekli halk desteği eşiğinin düşürülmesini amaçlamıştı. Seçimleri denetleme işini Seçim Komisyonundan alarak bu görevi İçişleri Bakanlığına atamış, muhtemel adayların cumhurbaşkanlığı adaylığını sınırlamak için katı seçim kanunları getirmişti.
2025 Seçimleri
12 Nisan’da hem Gabon’da hem de ülkenin yurt dışındaki temsilciliklerinde oy kullanan Gabon halkı yeni dönem için cumhurbaşkanlarını seçmek üzere sandığa gitti. Adaylar seçim kampanyalarını 29 Mart-11 Nisan tarihleri arasında yürüttü. Seçim sonuçları 25 Nisan Cuma günü Geçiş Anayasası Mahkemesi tarafından ilan edildi ve Nguema’nın rakiplerine karşı büyük bir farkla seçimin kazananı olduğu duyuruldu.
Gabon’un resmî haber kanalı Gabon24’te yer alan habere göre, 2025 seçimleri için Anayasa Mahkemesi sekiz siyasi figürün adaylığını onaylamıştı. “Ulusal Seçim ve Referandumların Organizasyonu ve Koordinasyonu Komisyonu (CNOCER)” ilk olarak 9 Mart’ta dört aday seçmiş daha sonra bu sayıya dört aday daha eklenmiştir. 12 Nisan’da yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde yarışan sekiz aday, Brice Clotaire Oligui Nguema, Alain Claude Bilie-By-Nze, Stéphane Germain Iloko Boussengui, Joseph Lapensée Essingone, Thierry Yvon Michel Ngoma, Axel Stophène Ibinga Ibinga, Alain Simplice Boungoueres ve yarıştaki tek kadın olan Zenaba Gninga Chaning olarak belirlenmiştir. Seçimlere 22 muhalefet lideri adaylığını koyduğunu açıklasa da bu sekiz isim dışındakilerin çeşitli nedenlerle adaylıkları kabul edilmemiştir. Örneğin bahsi geçen 22 aday arasında bulunan ve ülkede en bilinir iki lider olarak gösterilen Albert Ossa ve Pierre Moussavou, yeni seçim kanunu nedeniyle 70 yaş sınırına takılan ve adaylıkları kabul edilmeyen adaylar olmuşlardır.
12 Nisan’da gerçekleştirilen seçimlere katılım oranı yüzde 70,11 olarak kaydedilmiştir ki bu nüfusu 2 milyon 595 bin olan ülkede 916.625 olan kayıtlı seçmenden 642.632’sinin oy kullandığını göstermektedir. Oy pusulalarının sayımında 22.632 oyun boş veya geçersiz olduğu ilan edilmiş, 620.000 de geçerli oy olduğu kaydedilmiştir.
Seçim sonuçlarına göre Nguema 588.074 oyla yüzde 94,85’lik bir oran elde etmiş ve Gabon’un yeni cumhurbaşkanı seçilmiştir. Nguema’yı 19.265 oy (yüzde 3,11) ile Alain-Claude Bilie-By-Nze izlemiştir. Joseph Lapensée Essingone 3.744 oy (yüzde 0,60), Gninga Chaning Zenaba 2.419 oy (yüzde 0,39), Alain Simplice Boungueres 2,99 oy (yüzde 0,37), Stéphane Germain Iloko Boussengui 2.214 oy (yüzde 0,36), Axel Stophene Ibinga Ibinga 1.384 oy (yüzde 0,28) ve son olarak Thierry Yvon Michel Ngoma 601 oy (yüzde 0,10) almıştır. Nguema, seçimleri büyük bir farkla kazanarak 3 Mayıs’ta yeni döneme resmen başlamıştır.
Uzun yıllar süren Bongo yönetimi, askerî darbe ile son bulmuştu. İki yıllık geçiş döneminin ardından gerçekleştirilen cumhurbaşkanlığı seçimleri ile Bongo ülkenin dördüncü cumhurbaşkanı olarak göreve başlamıştır. Geçiş döneminin kıtadaki diğer darbe hükûmetlerine nazaran kısa sürmesi ve demokrasiye hızlı geçiş olumlu bir tablo gibi görünse de Nguema ile cumhurbaşkanlığı seçimlerinde yarışan Bilie-By-Nze seçimlerden önce yaptığı açıklamada eleştiride bulunmuştur. 9 Nisan tarihli haberde yer alan ifadelerine göre Nze yaklaşan seçimlerin adil ve şeffaf olmadığını, seçimi kontrol altına almak için her şeyin yapıldığını belirtmişti. İçişleri Bakanlığı ve çeşitli seçim komisyonlarında Nguema’ya yakın isimlerin yer aldığını belirten Nze ayrıca seçim kampanyaları sırasında Nguema’nın devletin tüm kaynaklarını kullandığını fakat rakip adaylar için hiçbir kamu fonu oluşturulmadığını kaydetmiştir.
2 yıllık geçiş sürecinde yapılan bir dizi anayasal değişiklik ile Nguema’nın kendi önünü açması seçimlere olan güveni kırmaktadır. Ayrıca muhalefet liderlerinin seçime yönelik eleştirileri adil bir seçim kampanyası süreci yaşanmadığına işaret etmektedir. Her ne kadar seçime yönelik eleştiriler olsa da Nguema, Gabon’un yeni cumhurbaşkanı olmuştur. Seçime giden süreçte halka çeşitli konularda vaatler veren Nguema’dan yeni dönemde bu vaatlerini gerçekleştirmesi beklenecektir. Gabon, Orta Afrika’da petrol zengini bir ülkedir. Fakat ülkedeki yüksek genç işsizlik oranı (2024 Aralık verilerine göre bu oran yüzde 20,1’dir) ve yolsuzluk toplumda hoşnutsuzluğa neden olmaktadır. Zengin petrol kaynaklarına rağmen ülke nüfusunun üçte biri günlük 6,85 doların (2017 satın alma gücü paritesine göre) altında bir gelirle yaşamaktadır. Ekonomik sıkıntılar dışında yetersiz altyapı, yaygın yoksulluk, mali kriz ve ekonomik kaynakların çeşitliliğindeki yetersizlik Gabon’daki en temel sorunların başında gelmektedir. Söz konusu sorunlara ilişkin vaatlerde bulunan ve “daha farklı bir Gabon” sözü veren Nguema’dan bu vaatleri hayata geçirmesi yönünde beklenti olacaktır. Gabon doğal kaynaklar noktasında zengin bir ülke olsa da bu kaynakların nasıl kullanılacağı ve hangi alanlara yatırım yapılacağı, şeffaflık ve hesap verilebilirlik soruları karşımıza çıkmaktadır.
Sonuç olarak kaynak zenginliğiyle öne çıkan Gabon, doğal kaynakların ekonomik kalkınmayı desteklemek yerine yapısal sorunları derinleştirdiği “kaynak laneti” olgusunun tipik örneklerinden biridir. Bu kısır döngüden çıkabilmesi için ülkenin güçlü ve hesap verebilir kurumlar inşa etmesi, yönetişimde şeffaflığı sağlaması, yolsuzlukla etkin bir biçimde mücadele etmesi ve ekonomisini doğal kaynaklara bağımlı yapıdan çıkararak çeşitlendirmesi gerekmektedir. Ancak bu reformlar hayata geçirildiği takdirde halkın beklentilerini karşılayabilecek kapsayıcı ve sürdürülebilir bir kalkınma modeli inşa edilebilir.
